Cơ chế xâm nhiễm của vi khuẩn Hp và biện pháp phòng ngừa

Vi khuẩn Hp được biết tới là tác nhân quan trọng gây ra chứng viêm loét dạ dày và liên quan mật thiết với ung thư dạ dày.Trong những năm gần đây, sự xuất hiện của các chủng Hp kháng thuốc gia tăng khiến cho việc tiệt trừ Hp bằng kháng sinh ngày một trở nên khó khăn hơn. Chính vì vậy mà vai trò của việc phòng ngừa nhiễm khuẩn Hp lại càng trở nên quan trọng.

Vì sao dự phòng nhiễm khuẩn Hp quan trọng?

Vi khuẩn Hp là loại vi khuẩn dễ lây nhiễm qua đường tiêu hóa với tỉ lệ người bị nhiễm trên thế giới khoảng 50% và ở Việt Nam là 70-80%. Do đó, một trở ngại rất lớn cho việc điều trị ở những bệnh nhân có bệnh lý dạ dày đó là bị tái nhiễm rất nhanh ngay sau khi tiệt trừ thành công. Theo nghiên cứu có tới 25% bệnh nhân người lớn bị tái nhiễm Hp trong năm đầu tiên sau khi tiệt trừ thành công. Còn ở trẻ em thì sự tái nhiễm diễn ra nhanh và tỉ lệ cao hơn người lớn rất nhiều (tới 55,4% trẻ dưới 8 tuổi bị tái nhiễm trong năm đầu tiên!).

Khi bị tái nhiễm vi khuẩn Hp thì tỉ lệ bị tái phát bệnh dạ dày tăng lên gấp 4 lần và vì lẽ đó mà hiện nay, ngoài việc điều trị cho hết Hp thì các nhà chuyên môn cũng bắt đầu quan tâm tới việc dự phòng tái nhiễm sau điều trị.

Bên cạnh đó, việc phòng ngừa nhiễm mới cho những người chưa nhiễm Hp ở trong gia đình của bệnh nhân sẽ giúp phòng tránh được tình trạng nhiễm chéo và giảm nguy cơ mắc bệnh dạ dày cho con cái của bệnh nhân sau này.

Cơ chế xâm nhiễm và tồn tại dai dẳng của vi khuẩn Hp trong dạ dày

Vi khuẩn Hp gần như là loại vi khuẩn gây bệnh duy nhất có thể xâm nhiễm và tồn tại trong môi trường cực kỳ khắc nghiệt của dạ dày. Trong khi hầu hết những vi khuẩn khác bị tiêu diệt ở dạ dày thì vi khuẩn Hp lại có những cơ chế rất tinh vi giúp nó có thể xâm nhập và qua mặt hệ thống miễn dịch để tồn tại lâu dài trong cơ thể, cũng chính vì vậy mà việc tiệt trừ cũng như phòng ngừa nhiễm khuẩn Hp cũng trở nên khó khăn hơn rất nhiều.

Quá trình xâm nhiễm và gây bệnh của vi khuẩn Hp gồm 4 bước chính, trong đó phải kể đến vai trò cực kỳ quan trọng của một protein bề mặt của vi khuẩn – men urease.

1. Vi khuẩn Hp đi vào trong dạ dày, tiết men urease, tạo ra môi trường trung tính bao quanh bảo vệ vi khuẩn khỏi tác động của acid dịch vị.
2. Men urease phản ứng với thành phần trong màng nhầy dạ dày, làm giảm độ keo dính giúp vi khuẩn chui qua lớp bảo vệ tự nhiên để đến niêm mạc dạ dày.
3. Bám dính chắc vào niêm mạc dạ dày thông qua liên kết giữa adhesins của vi khuẩn và thụ thể trên bề mặt tế bào niêm mạc dạ dày. Tại đây vi khuẩn cũng có thể xâm nhập vào bên trong tế bào niêm mạc dạ dày và nhân lên.
4. Tiết ra độc tố gây viêm, loét, thậm chí ung thư dạ dày.

Cơ chế xâm nhiễm của vi khuẩn Hp

Trong quá trình xâm nhiễm, vi khuẩn Hp có những cơ chế độc đáo giúp nó thoát khỏi sự tấn công của hệ miễn dịch của cơ thể: chiên mao giúp vi khuẩn di chuyển nhanh tránh khỏi sự truy đuổi của bạch cầu hạt, đồng thời men urease tiết ra khiến đại thực bào mất khả năng thực hóa (“ăn”) vi khuẩn.

OvalgenHP – hướng đi mới trong kiểm soát nhiễm khuẩn Hp ở cộng đồng

Có thể thấy men Urease chính là yếu tố đóng vai trò quyết định trong khả năng xâm nhiễm của vi khuẩn Hp vào niêm mạc dạ dày. Trên các nghiên cứu người ta nhận thấy khi vi khuẩn Hp bị biến dị men urease thì chúng mất đi khả năng xâm nhiễm vào dạ dày, trong khi những chủng Hp vẫn còn men urease thì khả năng xâm nhiễm là 100%. Chính vì vậy, các nhà khoa học Nhật Bản đã nghiên cứu và tạo ra một loại kháng thể có khả năng ức chế men urease của vi khuẩn Hp với tên gọi OvalgenHP bằng cách:

• Giảm khả năng vượt qua hàng rào bảo vệ cơ học gồm acid dịch vị và lớp màng nhầy dạ dày khiến vi khuẩn không tới được nơi cư trú an toàn (trên niêm mạc dạ dày). Khi Hp không gắn được vào niêm mạc dạ dày, chúng sẽ lơ lửng trong lòng dạ dày và bị thải loại ra ngoài theo nhu động đường tiêu hóa.
• Kháng thể OvalgenHP bám vào bề mặt vi khuẩn, làm mất tính trơn nhẵn khiến vi khuẩn di chuyển chậm, ngưng kết các vi khuẩn Hp lại thành từng đám, tạo điều kiện cho đại thực bào tóm giữ và tiêu diệt.
• Tăng cường miễn dịch đặc hiệu của cơ thể, kích hoạt tế bào lypmpho B sản sinh ra kháng thể chống lại vi khuẩn Hp. Miễn dịch đặc hiệu với đặc tính “ghi nhớ” giúp cơ thể nhận diện và tiêu diệt vi khuẩn Hp trong một thời gian nhất định sau khi miễn dịch được thành lập. Các nghiên cứu cho thấy khi sử dụng OvalgenHP trong 10 ngày, hiệu lực phòng ngừa có thể kéo dài tới 1 tháng.

Trải qua những thử nghiệm lâm sàng khác nhau, kháng thể OvalgenHP đã chính thức được đưa vào sử dụng và được chính phủ Nhật Bản hỗ trợ triển khai rộng rãi, bổ sung trực tiếp trong một số thực phẩm ăn hàng ngày (như sữa chua) từ năm 2010. Phản hồi tích cực từ người dùng cho thấy kháng thể OvalgenHP có tác dụng trợ giúp bệnh nhân trong quá trình điều trị viêm loét dạ dày do H.pylori; giúp tăng cường sức đề kháng đối với H.pylori, giúp bảo vệ và cải thiện sức khỏe và môi trường trong dạ dày. Kháng thể OvalgenHP dùng phối hợp với thuốc làm tăng hiệu quả điều trị cho trẻ em và người lớn đang điều trị bệnh viêm loét dạ dày do H.pylori hoặc dương tính  với H.pylori nhưng chưa có biểu hiện lâm sàng.

Được biết tới là quốc gia tiên phong trong lĩnh vực kiểm soát nhiễm khuẩn Hp và ung thư dạ dày, báo cáo năm 2011 cho thấy Nhật Bản đang gần cán đích trong công cuộc xóa sổ vi khuẩn HP, với tỉ lệ nhiễm Hp ở trẻ em cực kỳ thấp (1,8%). Các chuyên gia dự đoán chỉ trong vòng 20 năm tới, Nhật Bản sẽ kiểm soát thành công vi khuẩn Hp. Hiện nay kháng thể OvalgenHP đã có mặt tại nhiều quốc gia trong khu vực đang bị ảnh hưởng nhiều bởi tình trạng nhiễm Hp như Hàn Quốc, Đài Loan, Việt Nam, Úc, Ấn Độ cũng như một số nước châu Âu.

Trong bối cảnh tình hình điều trị vô cùng khó khăn, việc dự phòng nhiễm mới và tái nhiễm Hp là một biện pháp giúp giảm thiểu nguy cơ tái phát bệnh nhiều lần, giảm nguy cơ mắc các biến chứng của bệnh dạ dày, trong đó có căn bệnh ung thư dạ dày đang ảnh hưởng tới hơn 10.000 gia đình Việt Nam và có xu hướng tăng nhanh trong thời gian gần đây.

Một số cách phòng ngừa vi khuẩn Hp khác

Bên cạnh biện pháp sử dụng kháng thể, nhiều hướng đi khác cũng đã và đang được các nhà khoa học nghiên cứu nhằm mục đích giảm bớt gánh nặng điều trị cho bệnh nhân nhiễm khuẩn Hp như: vaccine, probiotics, các hợp chất có nguồn gốc từ cây cỏ, động vật…Trong số đó, biện pháp sử dụng chủng vi sinh vật có lợi (probiotic) cư trú tại dạ dày đã chứng minh được hiệu quả nhất định trong việc ngăn ngừa xâm nhiễm Hp bằng cách ngưng kết vi khuẩn, ngăn cản vi khuẩn di chuyển từ lòng dạ dày vào lớp niêm mạc, tạo điều kiện cho hệ thống miễn dịch tại chỗ bắt giữ, hoặc thải trừ vi khuẩn ra khỏi dạ dày.

Nhiều hợp chất từ thiên nhiên, chẳng hạn như curcumin (từ nghệ) hoặc các hợp chất từ cây chè (trà) mặc dù được đánh giá là tiềm năng nhưng cho tới thời điểm hiện tại các nghiên cứu khoa học không chứng minh được hiệu quả của các hợp chất này trên vi khuẩn HP ở dạ dày người. Các nhà khoa học cũng tìm thấy nhiều vấn đề còn tồn đọng khiến cho các hợp chất này không phát huy được hiệu quả như curcumin có sinh khả dụng thấp, hợp chất trà xanh có thời gian lưu tại dạ dày quá ngắn.

Ngoài các biện pháp trên thì những người nhiễm khuẩn HP và người thân cũng nên chủ động thực hiện giữ gìn vệ sinh ăn uống, hạn chế các thói quen ăn uống chung dụng cụ, gắp thức ăn cho nhau, mớm cơm cho trẻ, diệt các mầm bệnh trung gian như ruồi, gián để giảm nguy cơ lây lan vi khuẩn Hp trong gia đình và cộng đồng.

Xem thêm: Phòng tránh tái nhiễm vi khuẩn hp giúp giảm nguy cơ tái phát bệnh dạ dày

DS. Nguyễn Quỳnh

Tài liệu tham khảo:

1. Ying Huang et al. Adhesion and Invasion of Gastric Mucosa Epithelial Cells by Helicobacter pylori. Front Cell Infect Microbiol. 2016; 6: 159.
2. Cheng-YenKao et al. Helicobacter pylori infection: An overview of bacterial virulence factors and pathogenesis. Biomedical Journal Volume 39, Issue 1, February 2016, Pages 14-23
3. Tsuda et al. A urease-negative mutant of Helicobacter pylori constructed by allelic exchange mutagenesis lacks the ability to colonize the nude mouse stomach. Infect Immun. 1994 Aug; 62(8):3586-9.
4. Harry L. T. Mobley. Helicobacter pylori: Physiology and Genetics
5. Julia Zajac et al. IgY Antibodies for the Prevention and Treatment of Helicobacter pylori Infections. J Med Microb Diagn 2017, 6:2.
6. Lü M et al. Efficacy of Probiotic Supplementation Therapy for Helicobacter pylori Eradication: A Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. PLoS One. 2016 Oct 10;11(10):e0163743
7. Oya Yucel. Prevention of Helicobacter pylori infection in childhood. World J Gastroenterol. 2014 Aug 14; 20(30): 10348–10354.
8. Hiroaki Takeuchi et al. Natural products and food components with antiHelicobacter pylori activities. World J Gastroenterol 2014 July 21; 20(27): 8971-8978.